डा. रामजी राम
चिकित्सक/ रौतहटको गढीमाई नगरपालिका–९ मा एक साधारण चमार परिवारमा जन्मिएका रामजी राम (२९) को बाल्यकाल गरिबीको छायाँमै बित्यो । तर उनको आँखामा एउटा अनौठो चमक थियो– सपनाको ।

सानैदेखि रामजीले आफ्नो समुदायलाई परम्परागत पेशाबाट माथि उठाउने सपना देखे । उनी सोच्थे– ‘हामी किन सधैं सिनो र फोहोर मात्र उठाउने ? किन नसक्ने हामी पनि कलम समात्न ?’

कक्षाकोठामा अब्बल भए पनि रामजीले जातीय विभेद भोग्नुपर्थ्यो । उनका यादहरू कहिले साथीहरूबाट पाएको तिरस्कार त कहिले समाजबाट भोग्नुपरेको अवहेलनाको खातले बनेका छन् ।

सपना पछ्याउँदै सरकारी छात्रवृत्तिमा एमबीबीएस पढ्ने मौका पाए रामजीले । वीरगञ्जको नेशनल मेडिकल कलेजमा भर्ना पनि भए । तर यहाँ पनि उनलाई समस्याले छाडेन । पढ्न छात्रवृत्ति पाए पनि बस्ने–खाने खर्च जुटाउन मुस्किल थियो । खाना र किताबको जोहो गर्न उनी राति–राति जाग्थे । रामजीले संकल्प लिए, ‘डाक्टर बनेरै छाड्छु !’

एक दिन, चौथो वर्षको परीक्षाको बेला, कलेज प्रशासनले रामजीलाई परीक्षा हलबाट निकालिदियो । कारण– उनले शुल्क तिर्न सकेका थिएनन् । उनको आँखाबाट आँसु बग्यो, तर हृदयमा आगो बल्यो । ‘म हार्दिनँ’, उनले आफैंलाई भने ।

त्यसपछि रामजीले सुरु गरे न्यायको लडाइँ । नेपाल मेडिकल काउन्सिलदेखि अदालतसम्म धाए । उनको संघर्षले धेरैको ध्यान खिच्यो । सहयोगी हातहरू अघि बढे । अन्ततः २०७९ सालमा उनले एमबीबीएस पूरा गरे ।

अहिले नेपाल मेडिकल काउन्सिलको लाइसेन्स परीक्षा उत्तीर्ण गरेर, रामजी राम चमार डाक्टर बनेका छन् । रौतहट जिल्लाकै चमार समुदायबाट पहिलो डाक्टर ।

उनको संघर्ष सुन्दा गढीमाईका बालबालिकाको आँखामा नयाँ सपना जन्मेको छ । उनीहरू पनि सोच्न थालेका छन्— ‘यदि रामजी दाइले सके भने हामी किन नसक्ने ?’

रामजी अहिले सरकारी अस्पतालमा सेवा गरिरहेका छन् । अब उनको अर्को सपना छ– मनोचिकित्सक बन्ने । ‘मैले भोगेको मानसिक पीडा अरूले नभोगुन्’ उनी भन्छन्, ‘म मेरो समुदाय र देशका लागि काम गर्नेछु ।’

डा. रामजी राम चमारको यात्रा एउटा प्रेरणादायी कथा बनेको छ । सपना देख्ने र त्यसका लागि निरन्तर संघर्ष गर्ने हरेक व्यक्तिले सफलता नै पाउँछन् भन्ने नयाँ आशाको किरण उनले छरेका छन् ।

अविश्वसनीय यात्रा

रामजीको बाल्यकाल गरिबीको कालो बादलमुनि बित्यो । बिहान काम नगरे बेलुका भोकै पर्नुपर्ने पारिवारिक अवस्था । दुई–चार महिना पुग्ने खेती र अरूको खेतबारीमा काम गरेर गुजारा चलाउने बाध्यता । रामजी र उनका भाइबहिनीहरू पनि बुबाआमासँगै खेतबारीमा जान्थे । तर यही कठिन परिस्थितिमा पनि उनका बुबाआमाको मनमा एउटा सपना थियो– छोराछोरी पढाउने ।

प्राथमिक विद्यालयमा रामजीको पाइला पर्‍यो । तर त्यहाँको वातावरण उनका लागि सहज थिएन । जुत्ता, चप्पल किन्ने पैसा थिएन । विद्यालय सञ्चालन गाउँका महाजनको भरमा हुन्थ्यो, जहाँ जातीय भेदभाव स्पष्ट देखिन्थ्यो । तर रामजीका बुबा प्रष्ट थिए– ‘जे सुकै भए पनि विद्यालय जान छोड्नुहुँदैन ।’

श्री सरस्वती माध्यमिक विद्यालयमा पुग्दा रामजीको संघर्ष झनै कठिन बन्यो । ३० मिनेट हिंडेर विद्यालय जाने, त्यो पनि खाली खुट्टा । परीक्षा शुल्क तिर्न नसक्दा पनि उनले हार मानेनन् । यही क्रममा उनले आफ्नो हकअधिकारका लागि लड्न सिके ।

२०६८ सालमा प्रथम श्रेणीमा एसएलसी उत्तीर्ण गरेपछि रामजीको मनमा एउटा नयाँ सपना जाग्यो– विज्ञान विषय पढ्ने । तर कसरी ? उनलाई थाहा थियो, यो सपना पूरा गर्न १८–२० घण्टा पढ्नुपर्छ । उनले आफैंलाई चुनौती दिए ।
सुरुमा १० घण्टा, त्यसपछि १२–१४ हुँदै १८ घण्टासम्म पढ्न थाले । निद्रा लाग्दा टाउको पानीमा डुबाउँथे । किताब पूरै सार्थे । यो संघर्षले उनलाई सिकायो– ‘म पढ्न सक्छु ।’

गरुडा उच्च माविमा पढ्न जाँदा एक घण्टाको पैदल यात्रा हिंड्नुपथ्र्यो । त्यसमाथि दलित भएकै कारण कोठा पाउन मुस्किल । तर उनका बुबाको अथक् प्रयासले जसोतसो कोठा मिल्यो ।

विद्यार्थी जीवनमा रामजीले ६ देखि १० कक्षासम्मका विद्यार्थीलाई ट्युसन पढाएर मासिक ७०० कमाउँथे । यो रकम उनको तरकारी र ग्याँसको खर्चका लागि पुग्थ्यो । गाह्रो परेका बेला बुबासँग दुई–चार रुपैयाँ माग्नुपर्ने बाध्यता थियो ।

विद्यालयले दलित विद्यार्थीलाई ५० प्रतिशत छुट दिने र प्रथम भएमा पूरै निःशुल्क पढाउने शर्त राखेको थियो । कक्षा ११ मा दोस्रो भए पनि कक्षा १२ मा प्रथम नै बने रामजी । तर यो सफलताको बाटो सजिलो थिएन ।

घरबेटीको दुर्व्यवहार, जातीय विभेद, बारम्बार डेरा सर्नुपर्ने बाध्यता । यी सबै चुनौतीसँग जुध्दै रामजीले आफ्नो शैक्षिक यात्रा जारी राखे । कहिलेकाहीं त आफ्नो जात नै लुकाउनुपर्ने अवस्था आयो । उनी ती दिन सम्झिन्छन्— ‘यादव हुँ भन्दै हिंड्नुपर्ने दिन पनि आए !’

एसएलसी र आईएस्सी प्रथम श्रेणीमा पास गरेपछि के गर्ने भन्ने योजना थिएन । थप अध्ययन गर्नका लागि परिवारसँग आर्थिक क्षमता थिएन ।

गाउँघरका साथीभाइ पञ्जाबमा गएर खेतीपाती गरेर परिवारको गुजारा गर्थे । उनले पनि पञ्जाबमा गएर काम गर्ने योजना बुने । त्यसका लागि गाउँघरमा केही समय खेतीपातीको काम सिक्न थाले ।

एकदिन भिनाजुले काठमाडौं गएर काम गर्दा पैसा कमाइने योजना सुनाए । घरपरिवारमा बुबा–आमाले उठाएको कष्ट कम गर्न उनी भिनाजुसँग पहिलो पटक काठमाडौंमा पाइला टेके ।

प्रेसर कुकर बनाउँदै काठमाडौंका गल्ली चहारे

काठमाडौंमा चिनेजानेका कोही थिएनन् । उनी बागमती किनारको सुकुम्बासी बस्तीमा आश्रय खोज्दै भौंतारिए । भिक्षा मागेर गुजारा चलाउने गाउँका एक जोगीसँग भेट भयो । ‘भिनाजुको बस्ने ठाउँ थिएन । त्यही भएर गाउँका चिनजान भएका एक जोगीसँग बस्न थालें’ रामले ती दिन सम्झिए ।

त्यसपछि उनी ग्याँस चुलो, प्रेसरकुकर मर्मत गर्ने भिनाजुसँग बबरमहल, कोटेश्वर हुँदै भक्तपुरका गल्ली–गल्ली हिंड्न थाले । कोटेश्वरको एक गल्लीमा ग्याँसचुलोको काम गरिरहँदा रामजीलाई कलेज पढाउने शिक्षक प्रकाशचन्द्र झाको फोन आयो ।

‘तिमीले पढ्नुपर्छ । एक जना मानिसलाई भन्दिन्छु अब इन्जिनियरको तयारी गर’ त्यसदिनको घटनालाई सम्झिंदै रामजीले भने, ‘उहाँले गर्दा नै मेरो जीवनको बाटो मोडियो ।’

जोगीहरूसँग बसाइ । एउटा साँघुरो कोठामा खाना पकाउने र सुत्ने ठाउँ एउटै । यो जीवनले उनलाई थप संघर्षको पाठ सिकायो । प्रेसरकुकर मर्मत गरेर जम्मा गरेको ४ हजार बोकेर उनी इन्जिनियरिङ पढ्ने सोच सहित पुतलीसडकको एक इन्स्टिच्युटमा प्रवेश परीक्षाको तयारी गर्न थाले ।

इन्जिनियर पढ्न दलितका लागि छात्रवृत्ति कोटा छुट्याइएको सुने । छात्रवृत्ति कोटामा पढ्न हौसिए पनि । तर भाग्यले उनलाई अर्कै बाटो देखायो । इन्जिनियरिङ पढ्न भनेर गएका उनलाई इन्स्टिच्युटले पनि दलित कोटामा एमबीबीएस पढ्ने सल्लाह दियो ।

प्रवेश परीक्षाको लागि केही समय बस्नुपर्ने भयो । पुनः त्यही जोगीलाई उनले गुहारे, ‘मलाई केही समय बस्न दिनुहोस्, म तपाईंलाई खाना बनाउदिने काम गर्छु ।’

तर सानो कोठा थियो, खान र सुत्न मुस्किल हुने । ‘उहाँहरूले मागेर ल्याएको दाल, चामल केलाएर खाना पकाउँथे’ जोगीहरूसँगको बसाइ सम्झिंदै उनी सुनाउँछन्, ‘एउटा मात्र खाट अट्ने कोठामा खाटमुनि खाना पकाउने र माथि सुत्थ्यौं ।’

एमबीबीएस पढ्न उनलाई प्रेरित गर्ने अर्को एक घटना थियो– घरपरिवारमा उपचारका लागि खेप्नु परेको दुःख । ‘आमालाई उपचार गर्ने पैसा नभएर घरमा बस्नुहुन्थ्यो । छरछिमेकका मानिस पनि उपचारबाट वञ्चित भएको घटनाले डाक्टर बनेर उपचार गर्छु भन्ने भावना जाग्यो’, रामजी स्मृतिको पोयो फुकाउँछन् ।

असफलताले दिलाएको त्यो अवसर

रौतहटको चमार बस्तीमा जन्मेको एक सपना, चिकित्सा शिक्षाको आकाशमा उड्न चाहन्थ्यो । तर यो उडानको बाटो कठिन र काँडैकाँडाले भरिएको थियो ।

२०७० मा उनले एमबीबीएस प्रवेश परीक्षा दिए तर नाम निस्किएन । संघर्षको बावजुद लक्ष्य चुम्न अगाडि लम्के । १८ घण्टासम्मको अध्ययन । दिउँसो कहिले टुँडिखेलको चौर त कहिले भद्रकाली मन्दिरलाई आफ्नो घर बनाउँथे ।

‘बिहान घरबाट रोटी बनाएर लैजान्थे । होटलमा अचार मागेर खान्थें । बेलुका मात्रै सुकुम्बासी बस्ती फर्किन्थें’, रामजी भन्छन् ।

२०७१ सालमा पनि एमबीबीएसको प्रवेश परीक्षा दिए । तर वैकल्पिकमा नाम निस्कियो । वैकल्पिकको हिसाबले बीडीएस अर्थात् ब्याचलर्स इन डेन्टल साइन्समा पढ्न पाउने भए । बीडीएस पढ्ने अवसर थियो, तर अर्को वर्ष पनि एमबीबीएसमा नाम निकाल्न चुनौती थियो ।

तर उनले चुनौतीको सामना गर्ने विकल्प रोजे । ‘अवसरलाई मात्रै हेर्दा बन्न खोजेको मान्छे बनिंदैन भन्ने लाग्यो । अनि चुनौतीलाई रोजेर अर्को वर्षका लागि एमबीबीएसको तयारीमा जुटें’, ती दिन सम्झिंदै उनी भन्छन् ।

२०७२ सालमा पनि वैकल्पिकमा नै नाम निस्कियो । त्यसबेला डोम, वादी, चमार र मुसहर समुदायका विद्यार्थीलाई सरकारले विशेष छात्रवृत्तिको व्यवस्था गरेको थियो । दुई पटकको असफलता पछि तेस्रो प्रयासमा उनले छात्रवृत्तिमा एमबीबीएस पढ्ने मौका पाए ।

किष्ट मेडिकल कलेजमा नाम पर्‍यो । तर जब उनी भर्नाका लागि त्यहाँ पुगे, उनको हुलियाका कारण उनलाई छिर्नै दिइएन । सरकारी पत्र देखाएर भित्र पसेपछि कलेजले अतिरिक्त १५ लाख रुपैयाँ माग्यो ।

रामजी सम्झन्छन्, ‘मसँग त त्यहाँबाट फर्कनका लागि गाडीभाडा समेत थिएन, कसरी ल्याउने त्यतिका रकम ?’

यहाँबाट रामजीको नियमित दुःखमा अतिरिक्त संघर्ष थपियो । शिक्षा मन्त्रालय, त्रिवि चिकित्सा शिक्षा अध्ययन संस्थान, विश्वविद्यालय अनुदान आयोग, नेपाल मेडिकल काउन्सिल, जिल्ला प्रशासन कार्यालय लगायत सबै ठाउँमा उनी गुहार माग्न पुगे । तर कतैबाट समस्याको हल भएन ।

अन्त्यमा रामजी राष्ट्रिय दलित आयोगमा पुगे । त्यहाँका सदस्यसचिव सीताराम घले परियारले उनको पक्षमा सर्वोच्चमा रिट दायर गरे । सर्वोच्चले किष्ट मेडिकल कलेजलाई रामजीको भर्ना लिन आदेश दियो । चिकित्साशास्त्र अध्ययन संस्थान (आईओएम) डीन कार्यालयले उनलाई नेशनल मेडिकल कलेज, वीरगञ्जमा पठाइदियो ।

लामो समयदेखि मेडिकल कलेजहरूले विद्यार्थीबाट मनपरी शुल्क असुल्ने धन्दालाई डा. गोविन्द केसीको आन्दोलनले बार लगाइदिएको थियो । सरकारले २०७२ बाट एमबीबीएस पढ्नका लागि काठमाडौं उपत्यकाभित्र अधिकतम ३५ लाख र उपत्यका बाहिर ३८ लाख ५० हजार मात्र शुल्क लिने सीमा तोकेको थियो ।

तर नेशनल कलेजमा पनि समस्याको अन्त्य भएन । कलेजले होस्टल र मेस शुल्क, लाइब्रेरी, रजिस्ट्रेशन चार्ज, ल्याब एक्जाम फी र अन्य गरी २ लाख ७२ हजार ५०० रुपैयाँ काट्यो । रामजीसँग यति रकम थिएन । उनले बाहिर बस्न पाऊँ भनेर निवेदन दिए, तर कलेजले वास्ता गरेन ।

दोस्रो वर्षदेखि फेरि रकमको माग सुरु भयो भने परीक्षा फारम भर्न नदिने धम्की पनि आइरह्यो । हारगुहार गरेर दुई वर्षको परीक्षा दिए रामजीले । होस्टल र मेस शुल्कबाहेक अन्य काटेको शुल्क वैधानिक थिएन । रामजीले आफूसँग रकम नभएकाले होस्टलभन्दा बाहिर कम शुल्कमा बस्ने पटक–पटक निवेदन नगरेका होइनन् । सरकारले होस्टल बस्नका लागि प्रति महिना पाँच हजार दिने गरेको थियो । तर कलेजले २२ हजार लिन्थ्यो ।

आर्थिक अभावकै कारण रामजी तेस्रो वर्षको परीक्षामा सहभागी हुन पाएनन् । लामो समयसम्म विभिन्न निकायलाई हारगुहार गरे । तर कुनै प्रतिक्रिया नआएपछि ऋण खोज्नका लागि बैंकमा जाने निर्णयमा पुगे रामजी । किनकि, सरकारले राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकबाट शिक्षा लोन दिने प्रावधान सार्वजनिक गरेको थियो ।

पैसा पाउने आशमा उनले धेरै बैंक चहारे । तर बैंकले जमिन छैन, तिर्ने कुनै आधार नभएकाले ऋण पाउनुहुन्न भन्ने जवाफ दिन्थ्यो ।

तैपनि रामजीले हार खाएनन् । चौथो वर्षको अन्तिम परीक्षा आइसक्यो । तर, रामजी जस्तै अरू पनि विद्यार्थीहरूले तेस्रो वर्षको परीक्षा दिन पाएका थिएनन् । परीक्षा रोकिएको थाहा पाएपछि शिक्षा मन्त्रालय र विश्वविद्यालय अनुदान आयोगका कर्मचारी स्थलगत अध्ययन भ्रमणका लागि नेशनल मेडिकल कलेजमा पुगे । त्यसपछि मात्रै उनीहरूले तेस्रो वर्षको परीक्षा दिन पाए ।

परीक्षाको पीडाः पैसा तिर्दा पनि प्रवेश निषेध

रामजीले कलेज प्रशासनसँग लड्न सकेनन् । जीवनको यत्रो संघर्ष खेर जाने भएपछि अन्ततः उनले एक उपाय लगाए– चिनजानका सबैसँग ५ वर्षका लागि पैसा सापटी लिन्छु ।

कलेजले होस्टल र मेस शुल्क, लाइब्रेरी शुल्क तिर्नका लागि उनले फोन लिस्ट भएका सय भन्दा बढी मानिससँग ५ हजारको दरले सापटी मागे ।

१ लाख भन्दा बढी रकम जम्मा भयो । तर अरू पैसा पुगेन । अन्ततः ‘रुटिन अफ नेपाल बन्द’ नामक फेसबुक पेजमा सबै समस्या उल्लेख गर्दै रामजीले सार्वजनिक रूपमै सहयोग मागे । दुई दिनमा २० लाखभन्दा बढी पैसा संकलन भयो । त्यस रकमबाट उनी जस्तै आर्थिक अभावमा भएका केही साथीको शुल्क तिरिदिए ।

पैसा नतिरेको कारणले चौथो वर्षको परीक्षा फारम भर्नबाट भने रामजी वञ्चित भइसकेका थिए । उनीहरू परीक्षाका लागि वातावरण बनाइदिन आग्रह गर्दै काठमाडौंस्थित डीन अफिसमा पुगे । डीन कार्यालयले यो विषय आफूसँग सम्बन्धित नरहेको भन्दै चिकित्सा शिक्षा आयोगको बाटो देखाइदियो ।

आयोगले भने समस्या समाधान गर्ने आश्वासन दियो । त्यसपछि उनीहरू नेपाल मेडिकल काउन्सिल पनि पुगे । परीक्षाको अघिल्लो दिन चिकित्सा शिक्षा आयोगले डीन कार्यालयलाई सम्बोधन गरेर परीक्षाको व्यवस्था गरिएको व्यहोराको पत्र रामजीले हात पारे ।

चौथो वर्षको अन्तिम परीक्षा दिन रामजी आशा र चिन्ताको मिश्रित भावनासँग परीक्षा हलतर्फ लागे । उनको हातमा थियो एउटा पत्र (परीक्षामा सहभागी हुन पाउने अनुमति) तर, यो पत्रले काम गरेन ।

परीक्षा हलको ढोकामा पुग्दा, डीन कार्यालयका प्रतिनिधिले उनीलाई रोके । ती प्रतिनिधिको आवाजमा कठोरता थियो, ‘विधि प्रक्रिया नपुगेकाले तपाईंले परीक्षा दिन पाउनुहुन्न ।’

उक्त शब्दले रामजीको सपना एकैछिनमा चकनाचूर भयो । वर्षाैंको तयारी, अनगिन्ती रातहरूको जागरण र आर्थिक संघर्षहरू सबै व्यर्थ गएको अनुभूति रामजी र उनका साथीहरूलाई भयो ।

रामजीको आँखामा निराशा झल्कियो । ‘हामीले त पैसा तिरिसकेका छौं, फारम भर्न नपाएको कारणले मात्र किन हामीलाई यो अवसरबाट वञ्चित गरिंदैछ ?’ उनले प्रश्न गरे । तर प्रवेश गर्न नदिएको खबर चिकित्सा शिक्षा आयोगमा पुगेपछि मात्रै उनले बाँकी परीक्षा दिन पाए ।

बुवाले भने ‘डाक्टरसा’ब बधाई हो’

२०७९ जेठको टन्टलापुर घाममा रामजीका बुबा (भोलाराम) आफ्नो दैनिक खेतीपाती सकेर घर फर्किंदै थिए । त्यस दिन, थकानले चूर भएका उनी बाटोमा कसैसँग नअल्मलिई सोझै घरतिर लागे ।

घरको आँगनमा पाइला टेक्दा नटेक्दै, एक युवकले उत्साहित आवाजमा भने, ‘अंकल, तपाईंको छोरा डाक्टर पास भयो रे है !’

यो आवाज उनका छोरा रामजी रामका साथीको थियो । क्षणभरमै भोलारामको थकान हरायो । उनले हतार–हतार आफ्नो मोबाइल निकाले र छोरालाई फोन गरे ।

फोनमा रामजीको आवाज गुञ्जियो, ‘बुवा, म एमबीबीएस पास भएँ ।’

भोलारामको मुखबाट निस्कियो, ‘डाक्टरसा’ब, बधाई हो ।’

यो शब्द सुन्दा रामजी अवाक् भए । उनका बुवाले पहिलो पटक उनलाई ‘डाक्टर साब’ भनेर सम्बोधन गरेका थिए । भावुक भएर उनले फोन राखे ।

रामजी रामको यात्रा सहज थिएन । चमार समुदायबाट आएका उनी रौतहट जिल्लाको पहिलो डाक्टर बने । परीक्षा उत्तीर्ण गरेको दुई दिनपछि रामजी घर फर्किए । घर पुग्दा, उनका बुवा गाउँका केटाकेटीहरूलाई पढाइरहेका थिए, आमा बाख्रा चराउन गएकी थिइन् । साँझमा मात्र परिवारका सबै सदस्यहरू जम्मा भए ।

‘सबै जना एकअर्कालाई हेरेर मुस्कुराइरहेका थिए रामजीले त्यो क्षणलाई सम्झँदै भन्छन्, ‘त्यो खुशी र आनन्दको अनुभूतिले भरिपूर्ण समय थियो । घरमा छरछिमेकमा खुशीको माहोल बन्यो ।’

रौतहटको चन्द्रनिगाहपुर अस्पतालमा सेवारत डा. रामजी राम आफ्नो समुदायका पहिलो चिकित्सक मात्र होइनन्; उनी एक समाज परिवर्तक पनि हुन् । आफ्नो शैक्षिक यात्रामा भोगेका कष्टहरूलाई सम्झँदै, उनले अरू बालबालिकालाई त्यस्तो पीडा भोग्नु नपरोस् भन्ने उद्देश्यले एक महत्वाकांक्षी अभियान सुरु गरेका छन् ।